Litla-Hraun 90 ára 8. mars 2019
Næsta föstudag verða liðin 90 ár frá því fyrstu fangarnir komu á Litla-Hraun,
árið 1929, tveir Danir og einn Íslendingur.
Af því tilefni verður sögusýning opnuð í Húsinu á Eyrarbakka.
Ég held að þeir hafi ekki farið í fangelsið fyrir miklar misgerðir þessir fyrstu fangar, þetta var á bannárunum, svo kannski voru þeir að brugga,“ segir Lýður Pálsson, safnstjóri í Húsinu á Eyrarbakka, Byggðasafni Árnesinga, en þar verður opnuð nk. föstudag sögusýning um fangelsið Litla-Hraun.
„Byggingin Litla-Hraun reis 1920 og átti að vera sjúkrahús fyrir Suðurland, en ekki fékkst rekstrarfé til að reka það. Árið 1928 seldi Landsbankinn ríkissjóði húsið því þá voru refsifangamál í ólestri, eina fangelsið var á Skólavörðustíg og gat ekki tekið við þeim fjölda sem þurfti að hýsa. Samt sem áður var frekar lítið um fanga á Litla-Hrauni til að byrja með,“ segir Lýður og rifjar upp frásögn úr Nonnabókunum sem hann las sem ungur drengur, en þar segir af því þegar Jónas frá Hriflu bauð Nonna í bíltúr austur fyrir fjall, og þeir komu við á Eyrarbakka.
„Þá var aðeins einn fangi á Litla-Hrauni, sem hefur verið heilmikið rými fyrir einn mann, enda sagði Nonni að fanginn vildi hvergi annars staðar vera. Starfsemin var því róleg fyrstu áratugina, en fangelsið hefur stækkað með árunum, mikið verið byggt við það, ég held að þetta séu tíu byggingar núna. Og nú eru þar allt að 87 fangar í einu. Litla-Hraun er stór vinnustaður, þarna eru 57 stöðugildi. Störf fanga eru fjölbreytt, þeir búa m.a. til skilti á bíla, þar er trésmíðaverkstæði og fangarnir smíða fuglabúr í samvinnu við Fuglavernd, þeir taka að sér bílaþrif og ýmislegt fleira. Fangelsið er líka í samstarfi við Listaháskólann um að búa til listræna gripi. Á sýningunni verðum við með sýnishorn af því sem fangar búa til, segjum söguna og verðum með ýmsa gripi úr fangelsinu, sumir eru úreltir eins og gömlu rimlarnir af aðalbyggingunni, en þeir voru fjarlægðir um aldamótin 2000 þegar gerðar voru endurbætur.“
Óvenjulegir skrifandi fangar
Lýður segir að einnig verði á sýningunni bækur sem skrifaðar hafa verið á Litla-Hrauni.
„Á stríðsárunum voru vistaðir á Litla-Hraun þrír fangar vegna pólitískra afskipta, verkalýðsforkólfar. Átta menn voru dæmdir fyrir að dreifa bréfi sem innihélt tilmæli til breskra hermanna um að þeir gengju ekki í störf íslenskra verkamanna. Herinn tók hart á þessu, því bréfið var nokkuð niðrandi, og mennirnir voru dæmdir í hæstarétti. Þrír þeirra fóru á Litla-Hraun, og einn þeirra, Hallgrímur Hallgrímsson skrifaði þar bókina Undir fána lýðveldisins. Bókin var gefin út en hún fjallaði um veru Hallgríms í spænsku borgarastyrjöldinni 1936-1940. Hallgrímur var því mjög óvenjulegur fangi,“ segir Lýður og bætir við að fleiri fangar hafi nýtt tímann á Hrauninu til sköpunar, því eitt sinn hafi hljómsveit verið starfandi í fangelsinu.
„Fangahljómsveitin Fjötrar varð til í fangelsinu en hún var skipuð þeim Rúnari Þór Péturssyni, Halldóri Fannari Ellertssyni, Sævari Ciesielski og Sigurði Pálssyni. Þeir gáfu út plötuna Rimlarokk sem alfarið varð til á Hrauninu,“ segir Lýður og bætir við að einnig muni hann eftir stórri tréstyttu af fangaverði sem fangi nokkur bjó til. „Hún er úr trékubbum, ekki ósvipuð aðferðinni sem Aðalheiður á Siglufirði notar við sína skúlptúra.“
Fangar á skautum á Hópinu
Lýður segir Litla-Hraun vera hluta af bænum þar sem það stendur í útjaðri Eyrarbakka.
„Þarna dvelja menn sem verður á í lífinu og samfélagið heimtar refsingu, svo það er hluti af nútímaríki að reka fangelsi. Það hefur verið góð sátt um starfsemina á Litla-Hrauni og ýmsir Eyrbekkingar hafa unnið þar sem fangaverðir. Reyndar voru gerðar athugasemdir við það um miðja síðustu öld þegar fangar voru á skautum með börnum á Hópinu, sem er þar rétt hjá. Þegar þurfti hér áður að bjarga verðmætum í frystihúsinu var oft hóað í fanga til að gera að aflanum. Það er mikil sátt um fangelsið, sem er góður vinnustaður og sést best á því hversu lengi þeir haldast í starfi fangaverðirnir. Algengt er að þeir starfi þar í 30 til 40 ár.“
Hefði ekki enst í harkinu
Sigurður Steindórsson er einn þeirra, en hann hefur starfað á Litla-Hrauni frá því árið 1977, eða í 42 ár.
„Samstarfsfólkið er mér efst í hug, því ég hef verið hér með gríðarlega mörgu fólki, bæði fangavörðum og föngum. Ætli ég sé ekki búin að starfa með 400 fangavörðum þegar með eru taldir sumarafleysingamenn. Fangarnir gætu verið milli fjögur og fimm þúsund sem hafa verið hér á minni starfsævi,“ segir Siggi.
„Þetta hefur á vissan hátt verið eins og að vera kennari í skóla, en ég hef undanfarin tuttugu ár ekki verið í dæmigerðri fangavörslu, heldur sinnt skrifstofu- og móttökustörfum hér í fangelsinu. Ég hefði ekki enst í 40 ár í mesta harkinu inni á göngunum sem dæmigerður fangavörður, það er þrekvirki hjá þeim sem geta það, en nokkrir menn hafa enst þar í þrjátíu ár.“
Siggi segist fyrstu tæplega tuttugu árin hafa haft umsjón með útivinnu fanga. „Rétt eins og núna þá sáu fangarnir um lóðarvinnu, slátt og hirðingu, snjómokstur á vetrum, málningarvinnu og smáviðhald fangelsisins. Hér var líka mikil steypuvinna um tíma, tuttugu fangar unnu við gangstéttarhellugerð.“
Með hnífa að taka upp rófur
Siggi segir að það sem hafi verið einna erfiðast í starfinu hafi verið tortryggnin.
„Það er býsna erfitt að geta ekki alltaf treyst fólki og auðvitað tortryggja fangar líka fangaverði. Þannig að samskiptin geta verið snúin en menn eru stöðugt að leita leiða til að gera lífið bærilegra innan veggja fangelsis. “
Siggi segir að eitt af því sem hafi mikið breyst séu reglur í samskiptum fanga og fangavarða.
„Fyrstu árin mín hér var litið svo á að við fangaverðir ættum ekki að hafa samneyti við fanga, ekki um nein málefni og alls ekki persónuleg. Þetta hefur snarbreyst, nú er lagt upp úr því að fangaverðir séu ákveðinn stuðningur fyrir fanga.“
Siggi segir margs að minnast frá löngum starfsferli.
„Sennilega þætti skondið í dag að hér áður fór ég með fimm fanga í rútu á Selfoss í sund á hverju mánudagskvöldi. Þá var allt frjálsara. Við vorum með mikla rófurækt hér í mýrinni um 1982 og þá var kannski einn fangavörður sendur þangað með fjóra fanga að uppskera, og fangarnir fengu hnífa til verksins. Allir rólegir og ekkert mál,“ segir Siggi og hlær.
„Framan af var Litla-Hraun nánast eins og sveitaheimili, tiltölulega frjálslegt, lítið var um girðingar og menn fóru ekki mikið í burtu. Nú er þetta allt orðið öflugra, stærsta breytingin er tilkoma eftirlitsmyndavéla og tækja til að auðvelda okkur störfin,“ segir Siggi sem hefur gengið og hjólað til og frá vinnu í meira en 40 ár, sem hann segir ótvíræðan kost.
Morgunblaðið 6. mars 2019
Kristín Heiða Kristinsdóttir
khk@mbl.is
Skráð af Menningar-Staður
